Özgül Fobiler ve tedavisi

Kişinin bir olay, durum ya da nesne ile karşılaşması veya karşılaşma riski söz konusu olması durumunda nedensiz, dirençli, aşırı ve sürekli korku ve/veya iğrenme duymasıdır. Fobideki korku ile korkuya neden olan uyaran arasındaki orantı abartılıdır, kişi verilmesi muhtemel tepkiden çok daha aşırı bir tepki verir. Verdiği aşırı tepkinin farkında olan birey buna engel olamaz ve de tüm bu kaygı-korku halinden kurtulmak için “kaçınma” davranışları göstermeye başlar, fobik uyaranın var olabileceği ihtimali olan her türlü yer ve durumdan kaçınır ve hayat kalitesi düşer. Fobik uyaranlar ile karşılaşmak bir yana , resimleriyle, hayalleriyle, görüntüleriyle bile anksiyete ve korku oluşur.

özgül gobi türleri ve tedavisiÖzgül Fobi Belirtileri
Uyaranla karşılaşıldığında çarpıntı, terleme, hızlı soluk alıp verme, ateş basması, titreme, uyuşma/karıncalanma, baş dönmesi, ölüm korkusu, çıldıracak olma korkusu gibi belirtiler görülür.

Özgül Fobi Tanı Kriterleri;

  • Belirli bir olay, durum ya da nesne ile karşılaşılması veya karşılaşma riski söz konusu olması durumunda nedensiz, dirençli, aşırı ve sürekli bir korku olması.
  • Fobik uyaranla karşılaşılması durumunda hemen her zaman aniden başlayan bir anksiyete görülür ve bu anksiyete bir panik nöbete dönüşebilir.
  • Kişi bu tepkilerin aşırı ve anlamsız olduğunu bilir (çocuklar hariç).
  • 18 yaş altındaki çocuklarda bu şikayetler en az 6 aydır devam ediyor olmalıdır.
  • Başka herhangi bir psikiyatrik rahatsızlık ile daha iyi açıklanamıyor olması gereklidir
  • Bu fobik uyaranlara karşı kaçınma davranışları gelişir veya çok yoğun bir anksiyete ile dayanılır.
  • Bu durum kişinin hayat kalitesini, meslek veya eğitim işlevselliğini, toplumsal ilişkilerini bozar.
  • özgül fobinin 5 alt tipi tanımlanmıştır;
  • Durumsal Tip: Korkuyu toplu taşıma araçlarında bulunma, tüneller, köprüler, asansörler, uçak yolculuğu, araba kullanma gibi durumlar başlatmaktadır. En sık çocuklukta ve yirmili yaşların ortalarında görülür.
  • Doğal Çevre Tipi: Korkuyu fırtına, yüksek yerler, su gibi doğal koşullar başlatmaktadır. Genellikle çocuklukta başlar.
  • Kan-enjeksiyon-yara tipi: Korkuyu kan, yara, enjeksiyon ya da invaziv tıbbi girişimler başlatır. Genellikle ailevidir ve çoğu zaman güçlü bir vazovagal tepki ile belirgindir. Hastaların % 75’i bu durumlarda karşılaştıklarında bayılırlar. Korku nedeniyle müdahaleden kaçınma, diş ya da beden sağlığının bozulmasına neden olabilir.
  • Hayvan Tipi: Korkunun nedeni hayvan ya da böceklerdir. Genellikle çocuklukta başlar.
  • Diğer Tip: Tıkanıp boğulmaktan, soluğun kesilmesine, kusmaya ya da hastalığa yakalanmaya yol açabilecek durumlardan, yüksek ses ya da masal kahramanlarından korkma ile belirli özgül fobi alt tipidir. Boğulma korkusu beslenme bozukluğu oluşturacak şiddette olabilir.
  • *en sık durumsal fobi, daha sonra sırasıyla, doğal çevre, kan-enjeksiyon-yara ve hayvan tipi görülmektedir.

Özgül Fobi Epidemiyolojisi
Fobinin görülme sıklığı ve içeriği kültürel farklılık gösterebilmekle birlikte, A.B.D.’de yapılan araştırmalar, fobik bozukluğun en sık rastlanan ruhsal bozukluk olduğunu göstermektedir. Başta hayvan ve doğal çevre tipi olmak üzere özgül fobiler çoğunlukla kadınlarda görülür. Bir yıllık prevalansı % 9, yaşam boyu hastalığa yakalanma riski ise % 11 civarındadır.


Özgül Fobi türleri

  • Ağrı Fobisi
  • Şimşek Fobisi
  • Köpek Fobisi
  • Kan Fobisi
  • Su Fobisi
  • Yalnızlık Fobisi
  • Kapalı Alan Fobisi
  • Dişçi Fobisi
  • Fare Fobisi
  • Pislik-Kir Fobisi
  • Karanlık Fobisi
  • Ölüm Fobisi
  • 13 Sayısı Fobisi
  • Yabancı Fobisi
  • Kedi Fobisi
  • Boşluk Fobisi


Özgül Fobi nedenleri
Psikanalitik görüşe göre bireyin egosu; hayatında aşırı korktuğu, iğrendiği bir kişi ya da durumu başka bir nesne ya da olayla yer değiştirir. Egonun bu “yer değiştirme” savunmasını kullanmasının sebebi, sakınamayacağı, kaçamayacağı, uzaklaşamayacağı uyarandansa, bu şekilde kaçabileceği bir uyaran seçiyor olmasıdır. (Freud’un Hans isimli hastasında da babaya olan korku “at”lara olan korkuyla yer değiştirmiş ve at fobisi baş göstermiştir.)
Mowrer’in iki aşamlı öğrenme modeline göre klasik koşullanma ile korku öğrenilir ve kaçınma davranışıyla edimsel koşullanma gerçekleşir böylece korkunun devam etmesi sağlanır. Yani korkutucu olmayan bir uyaran korkutucu olan bir uyaran ile eşleştirildiğinde zamanla korkutucu olmayan uyaran da korkutucu bir karakter kazanmaya başlar (örneğin kara kedi uzun süre karanlıkta sadece iki göz şeklinde aslında ne olduğu belli olmayan bir şeyle eşleştirilirse, zamanla kara kedi korkunç algılanmaya başlar).

Hayvan fobileri

  1.  En çok korkulan hayvanların başında kedi, köpek, kuş, örümcek böcek gibi hayvanlar gelir.
  2. Korkulan hayvan türleri kültürler arası farklılık gösterir. Örneğin İngiltere’de örümcekten korkma çok yaygın iken, kültürümüzde örümcek fobisi yaygın değildir.
  3. Hayvan fobisi olan insanların bir kısmı o hayvanla kötü bir deneyimden sonra (örn. köpek ısırması) fobilerinin başladığını ifade ederler.
  4. Fobik hasta tipik olarak kendine rahat bir gündelik yaşam sağlamaya uygun bir kaçınma davranışı geliştirmiş olur. Oturmaya gidilecek-gidilmeyecek arkadaşlar bellidir (köpek-kedi var veya yok). Televizyonda korkulan hayvanla ilgili belgeseller seyredilemeyebilir. Nerelerde dolaşılacağı belli kurallara bağlıdır. Bazı durumlarda hayvanın fotoğrafı, ya da onu andıran şekillerden (yılan fobisinde kıvrık çizgilerden korkma gibi) bile korkulabilir.

Özgül fobi örnek vakası:
Örnek: 45 yaşında, evli, 2 çocuklu  kadın hasta. Kendini bildi bileli kedilerden aşırı korkuyor. Onların üzerine sıçrayacağını düşünüyor, en çok korktuğu şeyin onların beklenmedik şeyler yapabilmesi olduğunu söylüyor. Çok saçma ve aşırı bulduğu bu korkusu yüzünden kedisi olan evlere gidemiyor veya gitmeye mecbur ise o evdeki kedinin bir odaya hapsedildiğinden emin olmak istiyor. Korkusunun ne kadar şiddetli olduğunu anlatmak için şu örneği veriyor: “ikinci çocuğuma hamileydim. Bir gün apartmanın merdivenlerinden çıkıyordum. Birden ışıklar söndü ve o anda bir kedi tıslaması duydum. Hamile olduğumu, kaçıncı katta olduğumu düşünmeden kendimi pencereden dışarı attım, şans eseri bana ve bebeğime bir şey olmadı”.

Yükseklik korkusu

  1. İkinci en yaygın özgül fobi türüdür. Kişi yüksek binalara çıkamaz, yüksekten bakamaz, hatta odanın içinde pencereye yakın oturamaz. Yükseklik korkusu olan kişiler asansöre binmekten korkarlar, ancak içinde boğulmak veya hapis kalmaktan değil, yukarı çıktığı için. Birçok insan için keyifle oturulacak balkonlar bu hastalar için eziyettir. Balkonda oturabilirlerse de odaya yakın tarafına oturmaya çalışırlar. Merdivenler, özellikle kenarlarında boşluk varsa çok korkutucudur. Yükseklik korkusu olanların birçoğunda uçak korkusu olsa da iki korkunun birbirinin aynı olduğu da söylenemez. Yükseklik korkusu olanların %20’si ise uçak korkusu tanımlamamışlardır.

Kan ve yaralanma fobisi
Bedensel sakatlık, parçalanmış insan vücutları, kazalar vb.ni görme, kan verme, iğne yaptırma, kulak deldirme, diş çektirme ve diğer tıbbi işlemler gibi durumlarla karşılaşınca bayılacak gibi olma, kalp hızında değişme ve bulantı şeklinde tepkiler verilebilir. Bu esnada bayılmalar da bilinen durumlardır. Bazı fobikler hayat kurtarıcı müdahalelerden bile kaçınırlar: şeker hastaları iğnelerini yapmaz, kanser hastası ameliyat olmaz; bazı kadınlar doğurmaktan korktukları için gebe kalmazlar. Birçoğu hastanelere gitmez, hasta insanlara bakamazlar, tıbbi konularla ilgili TV programlarını seyredemez. Bu korku yüzünden doktorluk, hemşirelik gibi mesleklerden kaçınabilirler.
Bazı hastalar “kan” lafını duyunca bile bayılabilirler. Bazıları ambulans sirenini duyunca veya bir ameliyatın anlatılması ile de bayılır. Ancak kendi adet kanını görmekten rahatsız olan kan fobisi bildirilmemiştir. Kan fobisi çoğunlukla diğer fobiler gibi çocuklukta başlar. 

Kan ve yaralanma fobisi  Örnek vaka: Hasta 35 yaşında evli, muhasebeci olarak çalışıyor, gelir düzeyi iyi; geliş sebebi kendini bildi bileli iğne yaptıramama, kan aldıramama, dişçiye/doktora gidememe idi. Kan vermesi, iğne olması gerektiğinde çoğu kez bayıldığı için bu işlemlerden yıllardır kaçınıyordu.  İlk kez ve korka korka doktora şimdi gelmesinin iki nedeni vardı: birincisi yıllardır süren böbrek taşı nedeniyle çektiği dayanılmaz ağrılardı. Ağrıları geldiğinde kıvranarak kendi kendine gidermeye çalışıyor, yakınlarının ısrarıyla acil servislere gitse de iğne yaptıramıyordu.  Diğer bir neden ise dişlerinin durumu idi. Sosyoekonomik düzeyinden beklenmeyecek derecede kötü bir ağız bakımı vardı. Çürüyen, kırılan dişleri için dişçiye gidemiyor, gerekli tedavileri yaptıramıyordu. Dişçi koltuğuna oturduğunda bile bayılacak kadar korktuğunu söylüyordu.

Gökgürültüsü ve fırtına fobisi
Bu kişiler sürekli hava durumunu izler ve havanın kapalı, fırtınalı, yağışlı olma ihtimali olduğu günlerde eve kapanır, gökgürültüsünü duymamak için kapı ve pencereleri sıkı sıkı kapatırlar. Gökgürültüsü duyunca masa, yatak altına saklanabilirler.


Uçak korkusu-Uçak fobisi
Bu kişiler uçağa bineceklerine çok daha uzun sürecek, daha eziyetli yolculuklar yapmaya razıdırlar. Uçağa binmek zorunda kaldıklarında uçağın düşeceğine dair şiddetli bir korkuları vardır. Uçağın her hareketini, her sarsıntıyı büyük bir korkuyla izlerler, duydukları sesleri patlayan bir motor, bir arıza işareti olarak yorumlarlar.


Yalnızlık fobisi

  1. Çoğu kez evde tek başına kalmaktan korkudur. Akşamları ve gece artar. Gündüz tek başına kalabilen birçok hasta gece kalamayabilir. Nedensiz bir huzursuzluk olabilir, ya da evde birisi, hırsız, bir yaratık vb. var gibi bir duygu tarif edilebilir. 
  2. Yalnızlık fobisinin ayrılık anksiyetesiyle ilişkisi olduğu öne sürülmektedir. Çocuklukta ayrılık anksiyetesi yaşayanların erişkinlikte agorafobi ve panik bozukluğu geliştirme olasılığı yüksek bulunmuştur.
  3. Türkiye’de yapılan toplum taramasında da ayrılık korkusunun agorafobi ile ilişkisi diğer tüm özgül fobilerden daha kuvvetli olarak bulunmuştur.

Klostrofobi
Kapalı/basık yerlerden duyulan korkudur. Korkulan durumlara tipik örnekler arasında asansör, basık tavanlı odalar ve koridorlar, kapıları kapalı ve kalabalık otobüs, yeraltı çarşıları, metro, altgeçitler, oturulan oda kapısının kapalı veya kilitli olması vb. sayılabilir.  Hastaların temel korkuları anılan yerde sıkışıp kalmak, çıkamamak, nefes alamamak, boğulmak gibi korkulardır. Sinema ve tiyatroya gidemez, gitseler de dip koltuklarda oturamazlar. Boğazlı, dik yakalı giysilerden rahatsız olabilirler,  yakalarını ilikleyemezler. Kapalı giysiler onları “boğabilir”. Bu hastalarda sisli, kapalı havalarda huzursuz olma sıktır. Sisli, kapalı hava etrafı kapatan, korkutucu bir duvar gibi algılanır. Aynı zamanda hamam, duş, sauna gibi yerlerde de boğuluyor gibi olurlar.


Klostrofobi Örnek vakası: 
37 yaşında, kadın. Depresyon belirtileri nedeniyle başvurmuş ve tedaviyle düzelmiş. Ancak geçmeyen şikayetlerinin olduğunu söylüyor. Tuvalete girdiğinde kapıyı açık bırakması gerektiğini, asansöre binmek yerine 10 katı merdivenle  çıkmayı tercih ettiğini söylüyor. Duş yapamadığını, üstünden sular aktığında boğuluyor gibi olduğunu söylüyor.  Dik yakalı kazak giyemediğini, kolye takamadığını söylüyor, ”bunlar beni boğuyor” diyor. Ayrıca sisli havalarda büyük bir sıkıntı yaşadığını söylüyor. Muayeneye gelirken dar ve basık hastane koridorunda ve bekleme odasında büyük sıkıntı yaşamış, beklerken birkaç kez çıkıp tekrar gelmek zorunda kalmış. Muayene odasının kapısının kapanmasına razı olurken “pencere var, sıkışırsam burdan atlarım” diye kendini rahatlattığını söyledi.Evde birgün oturduğu odanın kapısı kilitlenmiş ve o kadar paniğe kapılmış ki, anahtar bulunabilecek bir yerde olduğu halde kapıyı camını kırarak açmış.


Araba kullanma fobisi
Birçoğumuz için keyif verici olan araba kullanma veya arabaya binme, kişide fobi varsa dehşet verici bir deneyime dönüşür. Sürekli olarak kaza yapacağını, bir tarafa çarpacağını ve başka bir arabanın çarpacağını düşünür. Bu nedenle araba kullanma korkusu yaşayan ve arabası olduğu halde kullanamayan birçok kişi vardır.


Uzay/alan fobisi:
Dengelerini kaybetmekten, düşmekten korktuklarını söyleyen bazı hastalar daha ayrıntılı sorgulandığında etrafta tutunacak birşey yoksa düz bir alanda yürümekten aşırı korktukları farkedilir. Buna alan veya uzay fobisi denmektedir. Bu kişiler klostrofobiklerin tersine bir koridor geniş ve eşyasızsa daha fazla huzursuz olurlar, büyük oda ve salonlarda duvara yakın olacak biçimde yürürler.


Yutma fobisi: 
Bu hastaların tek korkusu birşey yutarken boğulmaktır. Yemek yerken, su içerken boğazlarına kaçacağı ve boğulacakları düşüncesindedirler. Yemeye/içmeye korktukları şeylerin karmaşık bir listesi olabilir. Bazı şeyleri hiç yemeyerek kısmen rahat edebilirler. Birçok zaman kuruyemiş gibi küçük taneli şeyler çok korkutucudur. Yemek ve içmekten kaçınmanın çok ciddi sonuçları olabilir; ileri derecede kilo kaybı gibi.


Fobilerin tedavisi
Özgül fobisi olanların yaklaşık %1’i psikiyatrik tedavi için başvurmaktadır. Korktuğu hayvanın sık olduğu bir çevreye taşınma, ikincil depresyon, aile bireylerinin ısrarı gibi nedenler hastanın tedavi arayışı içinde olmasının belli başlı nedenleridir.


Çocukluklarda görülen korku ve fobiler:
Özellikle çocuklarda çerçevesi belirli nesne ya da durumlardan korkma çok sık görülür ancak birçok olguda işlevsellikte görülen bozulmanın derecesi böyle bir tanı konulması için yetersiz kalır. Çocukluk çağının bazı korkuları normal ruhsal gelişimin bir parçasıdır. Örneğin iki ila dört yaşlarındaki çocukların hayvanlardan korkması normaldir. Bu korkular çoğunlukla geçici ve normal ruhsal gelişimin uyum sağlayıcı ve koruyucu tepkileri olarak kabul edilir.

  1. Çocuk korkusunun aşırı ya da anlamsız olduğunu bilmez. Bu nedenle çocuklarda özgül fobi tanısı konulması için korkunun aşırı ya da anlamsız olduğuna ilişkin içgörünün olması beklenmez. Çocuklar nadiren fobilerinden dolayı sıkıntı duyduklarını söylerler.
  2.  Çocuklarda özgül fobi; anksiyete, ağlama, huysuzluk, donakalım, yakınlarına sarılma olarak dışa vurabilir.
  3. Çocuklukta başlayan özgül fobiler erişkinlik dönemine kadar uzanırsa nadiren remisyona girerler (%20). Bazı çocuklarda korkular sürer ya da yaş ve bilişsel gelişim ile daha gerçekçi korkulara dönüşür. Fobisi olan çocuklar fobisi olan erişkinlere göre daha kolay düzelirler ve fobik çocukların çoğu normal birer yetişkin olmaktadır.
  4. Çocukluk çağında ortaya çıkan hayvan, gök gürültüsü ve enjeksiyon fobisi yetişkinlikte de sıklıkla devam eder. Fobinin çocuk üzerinde yarattığı etki fobinin ağırlık derecesine bağlıdır (Silverman ve Moreno 2005). Örneğin; köpek fobisi nedeniyle çocuk eve bağımlı hale gelebilir.

Fobi Olgu örnekleri
Olgu 1: 34 yaşında, evli, 1 çocuk babası, özel bir şirkette satış elemanı olarak çalışmakta. Son günlerde işe gitmek isteğinde azalma, uyku düzensizliği, çabuk sinirlenme, kararsızlık olduğu için psikiyatriste başvurma gereği duymuş.
9 yıldır aynı işi yaptığını ifade eden hasta, bir ay kadar önce müdürlüğe terfi edeceğini öğrendiğinde yakınmalarının başladığını ifade ediyor. Hiç uçağa binmediğini, uçağa binmekten de çok korktuğunu belirten hasta, bu korkunun ne zaman başladığını bilmediğini söylüyor. 9 yıl boyunca ortalama ayda bir gerçekleşen bölge toplantılarına uçak yerine karayoluyla gitmeyi tercih etmesi tasarruf olarak değerlendirilerek, şirketi tarafından takdir edildiği anlaşılıyor.
Bay A.D.’ye göre bunun nedeni aslında tasarruf değil uçak korkusu. Aslında mesleğinde ilerlemenin maddi gelirini ve ayrıca mesleki tatmin düzeyini çok artıracağını belirtiyor. Ancak müdür olmakla seyahat sıklığının karayoluyla gerçekleştirilemeyecek oranda artacağını ve uçağa değil binmek yaklaşmaya bile cesaret edemediğini ifade ediyor.
Bu korkusu nedeniyle şimdiye kadar tedavi gereksinimi hissetmediğini ancak şimdi acilen tedavi olması gerektiğini anladığını belirtiyor.
Olgu 2: 37 yaşında, evli, üniversite mezunu, işinde başarılı, kadın. Yıllardan beri asansör korkusu olduğunu, ancak kaçınarak normal yaşamını sürdürdüğünü, terfi ederek tayin olduğu yeni işyerinde asansör kullanmadan çalışmanın mümkün olmadığı için işe gitmek istemediğini, giriş katında bulunan evrak memurluğuna bile razı olduğunu, istifa etmeyi planladığını belirtiyor.
Olgu 3: 40 yaşında, evli, yüksekokul mezunu kadın. Mutsuzluk, isteksizlik, zevk almama, iştah azlığı, uyku düzensizliği yakınmaları ile başvurdu. Yıllardan beri var olan kuş korkusu nedeniyle sıkıntılar yaşadığını ancak üstesinden gelebildiği, son aylarda depresif yakınmalarının başladığını ifade ediyor. Uygun tedavilerle depresyonu düzeldi. Daha sonra fobisine yönelik ödevler verildi. Kuş fobisinde gelişmeler gözlendi.

Fobilerle ilgili video: http://www.youtube.com/watch?v=JDvDCqLCdEE

Korkularla ilgili daha fazla bilgi edinin ayrıca bir önceki yazımızda konu aldığımız korkunun kokusu yazımız da ilginizi çekebilir.

Yayın tarihi: 20/04/2015

© İzinsiz alıntı yapılamaz. web sitelerine kısmi alıntılar için izin verilen kaynak gösterme şekli:
www.onlineterapiler.com sitesinden alınmıştır (link çalışır ve arama motorlarınca taranabilir şekilde eklenmelidir).

|© 2015 www.onlineterapiler.com online terapi sitesi Tüm hakkı saklıdır